MỘT BÀI VIẾT CHỈN CHU VỀ GỐM NHẬT

 

Tớ đặt tựa đề vậy để tạo áp lực cho bản thân mình, bỏ tâm sức vào để viết một bài chỉn chu, nhưng mà bắt đầu tìm tư liệu viết thì tớ thấy nó chẳng phù hợp nữa. Kiến thức về gốm Nhật quá sâu và rộng nên một bài viết chỉ cung cấp được một phần nhỏ kiến thức cơ bản mà thôi. Cứ để tựa như vậy để sau này học hỏi và viết thêm vậy.

Tớ nghĩ mình hơi hơi có duyên với gốm Nhật.
Tập đoàn tớ làm việc có công ty con là gốm xứ vệ sinh INAX, công ty này xuất phát từ 1 trong 6 lò gốm cổ nhất Nhật Bản là lò gốm Tokoname tỉnh Aichi. Lò gốm này là lò gốm lâu đời nhất và có quy mô lớn nhất ở Nhật. Công ty INAX xây dựng một bảo tàng sống, bao gồm cả lò gốm đang hoạt động trong khuôn viên bảo tàng ở chính làng gốm Tokoname xinh đẹp. Bảo tàng giới thiệu các sản phẩm gốm cổ của Nhật, các sản phẩm gốm trên thế giới , cả những mảnh gốm xanh dương đầu tiên ốp trong lăng mộ Pharaon Ai cập, những viên gạch gốm xanh mướt mát dùng trong cung điện hoàng gia Anh… và nhiều nước khác trên thế giới.

• 

• 

6 năm trước tớ có một tháng công tác ở đây. Đây là một ngôi làng khá xa thành phố nên trong thời gian đó ngoài đi bảo tàng tớ chẳng có việc gì khác là đi lòng vòng quanh làng , thăm thú từng lò gốm nhỏ một mình.

• 

• 

Lúc đó tớ mới bắt đầu biết phân biệt gốm và sứ, bắt đầu lờ mờ hình dung ra các lò gốm trên toàn nước Nhật có từng đặc trưng khác nhau như thế nào.
Tớ không hề nghiên cứu về gốm Nhật nhưng tự thấy mình cũng có tí duyên với gốm, mà chị gái tớ hay một số người bạn tớ quý ở Việt Nam cũng thích gốm nữa. Nhưng tớ tìm hiểu thông tin viết về gốm Nhật ở Việt Nam lại quá ít, nên tớ quyết định viết bài này. Vừa trang bị kiến thức cho mình vừa giúp mọi người hiểu biết sơ qua về gốm Nhật.
Trong bài này tớ sẽ giới thiệu cho các bạn hai nội dung chính, đầu tiên là các loại mặt (bề mặt gốm Nhật), tiếp theo là nội dung chính : Giới thiệu sáu lò gốm cổ và nổi tiếng nhất Nhật bản.
Chú thích: Tiếng Nhật gọi là lò gốm, thực chất không phải là một lò riêng biệt mà là một làng, một khu vực. Bạn tuỳ ngữ cảnh mà hiểu dùm tớ nhé.

Trước khi giới thiệu về sáu dòng gốm Nhật, tớ giới thiệu qua các loại mặt gốm khác nhau của gốm nhật.
1. Mặt gốm bột Kohiki 
Tạo mặt gốm bằng cách rắc phủ bột đất trắng lên sản phẩm, tráng men trong suốt rồi nung.

2. Mặt gốm vệt cọ rơm Hakeme
Tạo mặt gốm bằng cách dùng cọ rơm quét đất trắng lên sản phẩm rồi nung

• 

• 

3. Mặt gốm gọt Kakiotoshi
Tạo mặt gốm bằng cách đục, gọt mặt gốm trước khi tráng men nung.

• 

4.Mặt gốm Mishimade
Tạo mặt gốm bằng cách dùng triện đóng dấu lên sản phẩm, lấp đất trắng vào rãnh,phủ men trong lên rồi nung.

• 

• 

5.Mặt gốm rãnh Kushime 
Dùng lược tạo rãnh trên sản phẩm rồi nung.

• 

• 

6.Mặt gốm Tobikana
Dùng dụng cụ tạo rãnh trên bàn xoay sản phẩm trước khi tráng men rồi nung.

• 

• 

• 

Tiếp theo là nội dung chính của bài, tớ sẽ giới thiệu về sáu lò gốm cổ Nhật.
Sáu dòng gốm Nhật có tên tiếng Nhật gọi chung là Sáu lò gốm cổ Nhật Bản ( 日本六古窯）, có hai đặc điểm chung là:
1.Lò gốm từ hơn 900 năm trước
2.Lò gốm vẫn đang hoạt động 
Đó là 6 lò: Shigaraki 信楽,Bizen 備前、Tanba 丹波、Echizen 越前、Seto 瀬戸、Tokoname常滑
Có nhiều lò gốm sử dụng kỹ thuật được du nhập từ Trung quốc hay triều tiên như Arita,Hagi,Karatsu…được phân biệt rõ ràng với 6 lò gốm cổ trên, là 6 lò gốm khởi nguồn và phát triển tại Nhật, thuần tuý là Gốm Nhật.
Các đặc trưng của 6 lò gốm cổ mình sẽ trình bày tiếp theo dưới đây.

1. Gốm Shigaraki 信楽 

• 

Gốm Shiragaki bắt nguồn từ thời đại Nara, lò gốm được xây dựng để làm ngói xây cung Shigaraki ở tỉnh Shiga miền tây Nhật Bản. Gốm Shiragaki nổi tiếng với những món đồ gốm lớn, đặc biệt là chú chồn Tanuki. Gốm Shigaraki có chất đất rất tốt, là trộn lẫn giữa đất silic và đất kiềm, tạo ra bề mặt nhám đặc trưng.

Nhờ chất gốm giản dị, gốm Shigaraki được rất nhiều trà nhân ( người giỏi về trà, thường chủ trì các buổi trà đạo) ưa dùng nên được người dân gọi là “Trà gốm Shigaraki”

2. Gốm Bizen 備前

Gốm Bizen là lò gốm trong hệ thống các lò làm gốm Sue ( Loại gốm màu xanh lam xám rất cứng được dùng nhiều trong cũng bái) ở thành phố Okayama.
Gốm Bizen có đặc trưng là không sử dụng men trước khi nung, sử dụng kỹ thuật có tên gọi là Diêu biến, diêu là lò, biến là biến đổi, nghĩa là để cho màu gốm tự biến đổi trong lò nung. 
Màu nâu đất đặc trưng của gốm được tạo ra bằng cách sử dụng đất núi chứa nhiều thành phần sắt và đất ruộng đặc biệt có tên gọi Hiyose. Thành phần đất này càng được sử dụng nhiều càng giúp tăng chất gốm Bizen rõ rệt.

3. Gốm Tanba 丹波

 Tanba ra đời từ cuối triều đại Bình An tới đầu thời kỳ Kamakura  (khoảng những năm 800 sau CN). Trước thời kỳ lò gốm là lò đào ( là một lò gốm độc lập đào sâu vào vách núi hoặc nửa dưới đất nửa trên mặt đất ) , tới thời này xuất hiện lò liên hợp, gồm nhiều lò chồng lên nhau, lộ hẳn trên mặt đất.

• 

• 

Đồng thời thời kỳ này cũng xuất hiện kỹ thuật sử dụng bàn xoay, gốm Tanba đặc biệt khác với nơi khác là bàn xoay trái. 
Trong thời kỳ Tanba những người nghệ nhân gốm được sự chỉ đạo từ nhiều trà nhân nổi tiếng như Kobori Masakazu, đã làm ra rất nhiều đồ thưởng trà bằng gốm. 
Gốm Tanba cũng có màu đỏ đất đặc trưng như của gốm Bizen và gốm Shiragaki, nhưng được thêm vào màu xanh rêu mát  bằng lớp men tự nhiên đặc trưng.

4. Gốm Echizen 越前 

Gốm Echizen bắt nguồn từ khu vực làm gốm thờ cúng ở thành phố Fukui. Gốm có đặc điểm là cứng và rất bền, được mang đi sử dụng ở nhiều vùng xa như vùng ven biển Nhật bản hay phía nam đảo Hokkaido để trữ gạo và ngũ cốc, để nhuộm vải hay làm hũ tiền. Cuối triều đại Minh trị, đầu Đại Chính ( Khoảng 100 năm trước ) , nhiều lò gốm đóng cửa và lò gốm Echizen cũng là một trong số đó, gần đây mới được khôi phục lại.
Thành phần gốm Echizen có nhiều sắt, đất mịn chịu nóng tốt, giữ nước tốt nên được dùng giữ nước và giữ rượu nhiều.

5. Gốm Seto 瀬戸

• 

Gốm Seto ra đời ở vùng phía đông nam thành phố Seto tỉnh Aichi vào đầu thế kỷ thứ 9.
Gốm Seto dùng loại men bằng tro cây cỏ phủ lên đồ gốm. Gốm Seto sớm được triển lãm ở nhiều triển lãm quốc tế từ giữa thế kỷ 19 nên rất được ưa chuộng từ nước ngoài.
Đặc biệt là thời kỳ hậu chiến, những món đồ trang trí được làm chi tiết và tinh tế của gốm Seto được ưa chuộng làm quà tặng nên được gọi chung là gốm trang trí Seto.

6. Gốm Tokoname

Gốm Tokoname có lịch sử rất lâu đời. Trong sáu lò gốm cổ trên thì Tokoname là lò gốm cổ nhất và có quy mô lớn nhất.
ThờiAzuchi–Momoyama( Khoảng năm 1500), Tokoname có tới hơn 3000 lò gốm trong khu vực làng gốm và được đem đi buôn bán ở rất nhiều nơi. 
Triều đại Bình An ( từ những năm 700 sau CN) , gốm Tokoname sản xuất rất nhiều loại gốm đa dạng như gốm cắm hoa Ikebana, gốm cụ thưởng trà, gốm dùng trong gia đình như bát đĩa, gốm dùng trong chùa như lư kinh.
Thời Edo ( năm 1600), Tokoname là nơi phát triển kỹ thuật nung chốt ( nung lần cuối nhiệt độ cao) cho gốm Nhật bản.
Triều đại Minh trị ( khoảng 200 năm trước), Tokoname tiếp nhận các kỹ thuật từ Tây Âu để sản xuất thêm các loại gốm vệ sinhm ngói, đường ống nước, bình rượu…
Gốm Tokoname có đặc trưng là màu đỏ gạch, dùng để tưởng trà sẽ phản ứng từ từ với nước trà tạo ra màu sắc trà nhuộm rất đặc biệt.

Trên đây là sáu lò gốm cổ của Nhật, ngoài ra các lò gốm nổi tiếng hiện nay còn khoảng 20 lò nữa. Đợi một thời gian nữa có sức tớ sẽ viết tiếp.